[3,20] Κ'. Ἄτονος δὲ δὴ καὶ λαβὰς οὐ κραταιὰς ἔχουσα πῶς ἐστιν ἡ λέξις, τῷ ἐπιφέρειν τινὰ τοῖς εἰρημένοις διάνοιαν τοιαύτην· « Τοσοῦτον δὲ χείρους ἐσμὲν τῶν προγόνων, οὐ μόνον τῶν εὐδοκιμησάντων ἀλλὰ καὶ τῶν μισηθέντων, ὅσον ἐκεῖνοι μὲν, εἰ πολεμεῖν πρός τινα ψηφίσαιντο, μεστῆς οὔσης ἀργυρίου καὶ χρυσίου τῆς ἀκροπόλεως, ὅμως ὑπὲρ τῶν δοξάντων τοῖς ἑαυτῶν σώμασιν ᾤοντο δεῖν κινδυνεύειν· ἡμεῖς δ´ εἰς τοσαύτην ἀπορίαν ἐληλυθότες, καὶ τοσοῦτοι τὸ πλῆθος ὄντες, ὥσπερ βασιλεὺς ὁ μέγας, μισθωτοῖς χρώμεθα τοῖς στρατοπέδοις ». Φέρε δὲ πῶς ἐνῆν αὐτὴν εἰπεῖν στρογγυλωτέραν; « Ἀλλὰ ταῦτα μὲν ἴσως χείρους ἐσμὲν τῶν προγόνων, τὰ δ´ ἄλλα βελτίους· οὐ λέγω τῶν εὐδοκιμησάντων· πόθεν γάρ; ἀλλὰ τῶν μισηθέντων. Καὶ τίς οὐκ οἶδεν, ὅτι ἐκεῖνοι μὲν πλείστων ποτὲ πληρώσαντες χρημάτων τὴν ἀκρόπολιν, οὐ κατεμισθοφόρουν τὸν κοινὸν πλοῦτον εἰς τοὺς πολεμίους· ἀλλὰ ἀπὸ τῶν ἰδίων εἰσφέροντες, ἔστιν ὅτε καὶ τοῖς ἑαυτῶν σώμασι κινδυνεύειν ἠξίουν· ἡμεῖς δὲ, οὕτως ὄντες ἄποροι, καὶ τοσοῦτοι τὸ πλῆθος, μισθοφόροις τοῖς στρατεύμασι πολεμοῦμεν, ὥσπερ καὶ βασιλεὺς ὁ μέγας ». Ἀλλὰ μὴν ὅτι γε ἄψυχός ἐστιν ἡ διάλεκτος αὐτοῦ, καὶ οὐ παθητικὴ, πνεύματός τε, οὗ μάλιστα δεῖ τοῖς ἐναγωνίοις λόγοις, ἐλαχίστην ἔχουσα μοῖραν, οἴομαι μὲν ἔγωγε καὶ χωρὶς ὑπομνήσεως ἅπασιν εἶναι φανερόν. Εἰ δὲ ἄρα καὶ παραδειγμάτων δεῖ, πολλῶν ὄντων ἅ τις ἂν εἰπεῖν ἔχοι, μιᾷ διανοίᾳ χρησάμενος ἀρκεσθήσομαι. Διαδέχεται δὴ τὴν ὀλίγῳ πρότερον ἐξετασθεῖσαν ἀντίθεσιν ἑτέρα τοιαύτη τις ἀντίθεσις· « Καὶ τότε μέν, εἰ τριήρεις ἐπληροῦμεν, τοὺς μὲν ξένους καὶ δούλους ναύτας ἐνεβιβάζομεν, τοὺς δὲ πολίτας μεθ´ ὅπλων ἐξεπέμπομεν· νῦν δὲ τοῖς μὲν ξένοις ὁπλίταις χρώμεθα, τοὺς δὲ πολίτας ἐλαύνειν ἀναγκάζομεν· ὥσθ´ ὁπόταν ἀποβαίνωσιν εἰς τὴν τῶν πολεμίων, οἱ μὲν ἄρχειν τῶν Ἑλλήνων ἀξιοῦντες, ὑπηρέσιον ἔχοντες ἐκβαίνουσιν· οἱ δὲ τοιοῦτοι τὰς φύσεις ὄντες, οἵους ὀλίγῳ πρότερον εἶπον, μεθ´ ὅπλων κινδυνεύουσιν ». Ἐν τούτοις οὐ μέμφομαι τὸν ἄνδρα τοῦ λήματος· γενναία γὰρ ἡ διάνοια, καὶ δυναμένη κινῆσαι πάθος· τὸ δὲ τῆς λέξεως λεῖον καὶ μαλακὸν, αἰτιῶμαι. Τραχεῖαν γὰρ ἔδει καὶ πικρὰν εἶναι, καὶ πληγῇ τι παραπλήσιον ποιεῖν· ἣ δ´ ἔστιν ὑγρὰ καὶ ὁμαλὴ, καὶ ὥσπερ ἔλαιον ἀψοφητὶ διὰ τῆς ἀκοῆς ῥέουσα· θέλγειν γέ τοι καὶ ἡδύνειν ζητοῦσα τὴν ἀκοήν. Ἀλλ´ εὖ τοῖς σχήμασιν ἔχει πρὸς ἀγῶνας, πολλοῖς οὖσι καὶ ποικίλοις· καὶ διὰ τούτων παθαίνει τοὺς ἀκούοντας; Πολλοῦ γε καὶ δεῖ. Τὰ γὰρ ἐκλύοντα μάλιστα τὴν δύναμιν αὐτοῖς, καὶ ἀποστρέφοντα τὴν ἀκοὴν, τουτέστι τὰ μειρακιώδη πάρισα, καὶ τὰ ψυχρὰ ἀντίθετα, καὶ τὰ παραπλήσια τούτοις, αὐτίκα ἐν αὐτῇ ταύτῃ τῇ λέξει, περὶ ἧς ὁ λόγος. Τό τε πρᾶγμα ὅλον ἐστὶν ἀντίθεσις, καὶ τὰ κατὰ μέρος αὐτοῦ νοήματος ἓν πρὸς ἓν ἀντίκειται· καὶ τῶν περιόδων ἑκάστη δι´ ἀντιθέτων κατεσκεύασται· ὥστ´ ἀποκναίειν τοὺς ἀκούοντας ἀηδίᾳ καὶ κόρῳ. Ὃ δὲ λέγω, τοιοῦτόν ἐστι. Πάσης διανοίας καὶ περιόδου καὶ λήμματος αἵ τε ἀρχαὶ καὶ αἱ ἐπιφοραὶ, τοιαῦταί εἰσιν· « Ἐκεῖνοι μὲν γὰρ », « Ἡμεῖς δέ »· καί, « Τοῦτο μὲν », « Τοῦτο δέ ». Ταῦτ´ ἀπὸ τῆς ἀρχῆς ἕως τελευτῆς κύκλῳ. καὶ τροπαὶ δὲ καὶ μεταβολαὶ, καὶ ποικιλίαι σχημάτων, ἃ πέφυκε λύειν τὸν τῆς διανοίας κόπον, οὐδαμοῦ. Πολλὰ ἄν τις ἔχοι τοιαῦτα ἐπιτιμᾶν Ἰσοκράτει, τῶν περὶ τὴν διάλεκτον ἐλλειμμάτων. Ἀλλὰ καὶ ταῦθ´ ἱκανά.

[3,20] XX. Enfin, il manque de nerf et de ces traits qui attachent l'auditeur; par exemple, lorsqu'il dit : «{uerba graeca}. » Mais, demandera-t-on peut-être, comment lui donner un tour plus vif et plus arrondi? Il devait dire : «{uerba graeca}.» De plus, sa diction est inanimée : elle n'a presque jamais de ces mouvements qui répandent la vie dans les débats judiciaires : tout le monde, sans doute, en est convaincu ; et je n'ai pas besoin de citer des exemples. Toutefois, si l'on en désire, quoi-que je puisse en rapporter plusieurs, je me bornerai à un seul. C'est une antithèse placée après une autre, qui la précède immédiatement : «{uerba graeca}. » Je n'attaque point la pensée; elle est noble et pathétique : ce que je blâme, c'est la douceur et la délicatesse affectée de l'expression. Cette pensée exigeait un tour rapide, piquant et propre à frapper jusqu'au vif, tandis que celui qu'il emploie est lent, coule paisiblement à travers l'oreille, comme une huile limpide, sans effort et sans bruit, et tend à la flatter agréablement par une douceur enchanteresse. Mais peut-être Isocrate a-t-il semé son style de ces tours énergiques et variés, si propres à émouvoir? Bien au contraire : rien n'est plus opposé au pathétique, ni plus fait pour détourner l'attention que les ornements dont il fait usage; je veux parler des périodes à membres symétriques, des antithèses froides et des autres frivolités qui dégradent son style, même dans le discours que j'examine. Ce n'est partout qu'antithèses; et les parties même de la pensée se répondent l'une à l'autre par leur opposition : toutes les périodes sont hérissées d'antithèses qui fatiguent l'oreille et produisent le dégoût et l'ennui. La vérité de cette assertion est incontestable. Chaque pensée, chaque période, chaque proposition commence à-peu-près par ces mots : «g-Ekeinoi g-men g-gar» - «g-Hehmeis g-de» - «g-Touto g-men, g-touto g-de»; et du commencement à la fin, elles forment un cercle parfait. Jamais de ces changements, jamais de ces inversions et de ces tours variés qui mettent l'esprit à l'abri d'une trop longue contention. On pourrait lui reprocher d'autres défauts; mais ces observations me paraissent suffisantes.