[1,18] ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΗ'. (1) Τούτου οὖν τότε τοῦ ἀνδρὸς τῇ ὑποθήκῃ ἡσθεὶς Καβάδης ἄνδρας πεντακισχιλίους τε καὶ μυρίους ἀπολεξάμενος Ἀζαρέθην αὐτοῖς ἄνδρα Πέρσην ἐπέστησε διαφερόντως ἀγαθὸν τὰ πολέμια, καὶ σφίσιν Ἀλαμούνδαρον τῆς πορείας ἐξηγεῖσθαι ἐκέλευεν. Οἱ δὲ τὸν Εὐφράτην ποταμὸν διαβάντες ἐν Ἀσσυρίοις, γῆν τε πορευθέντες τινὰ ἔρημον ἀνθρώπων, ἄφνω ἐς τῶν Κομμαγηνῶν καλουμένων τὴν χώραν παρὰ δόξαν ἐσέβαλλον. (2) Αὕτη τε πρώτη ἐνθένδε Περσῶν ἐσβολὴ ἐς γῆν τὴν Ῥωμαίων ἐγένετο, ὅσα γε ἡμᾶς ἀκοῇ ἢ τρόπῳ τῳ ἄλλῳ ἐπίστασθαι, καὶ πάντας Ῥωμαίους τῷ ἀπροσδοκήτῳ κατέπληξεν. Ἃ δὴ ἐπεὶ Βελισάριος ἔμαθε, τὰ μὲν πρῶτα διηπορεῖτο, μετὰ δὲ βοηθεῖν κατὰ τάχος ἔγνω. Φυλακήν τε αὐτάρκη ἐν πόλει ἑκάστῃ καταστησάμενος, ὅπως μὴ Καβάδης τε καὶ στράτευμα τῶν πολεμίων ἄλλο ἐνταῦθα ἰόντες ἀφύλακτα τὸ παράπαν εὑρήσουσι τὰ ἐπὶ Μεσοποταμίας χωρία, αὐτὸς τῷ ἄλλῳ στρατῷ ὑπηντίαζεν, Εὐφράτην τε ποταμὸν διαβάντες σπουδῇ πολλῇ πρόσω ἐχώρουν. Ὁ μὲν οὖν Ῥωμαίων στρατὸς ἐς δισμυρίους μάλιστα πεζούς τε καὶ ἱππέας ξυνῄει, καὶ αὐτῶν Ἴσαυροι οὐχ ἧσσον ἢ δισχίλιοι ἦσαν. Ἄρχοντες δὲ ἱππέων μὲν ἅπαντες ἦσαν, οἳ τὰ πρότερα τὴν ἐν Δάρας μάχην πρός τε Πέρσας καὶ Μιρράνην διήνεγκαν, πεζῶν δὲ τῶν τις δορυφόρων Ἰουστινιανοῦ βασιλέως, Πέτρος ὄνομα. Τοῖς μέντοι Ἰσαύροις Λογγῖνός τε καὶ Στεφανάκιος ἐφειστήκεσαν. Ἐνταῦθα δὲ καὶ Ἀρέθας αὐτοῖς ξὺν τῷ Σαρακηνῶν στρατεύματι ἦλθεν. Ἐπεί τε ἐς Χαλκίδα πόλιν ἀφίκοντο, ἐνστρατοπεδευσάμενοι αὐτοῦ ἔμενον, ἐπεὶ τοὺς πολεμίους ἐν χωρίῳ Γαββουλῶν εἶναι ἐπύθοντο, δέκα καὶ ἑκατὸν σταδίοις Χαλκίδος διέχοντι. Ὃ δὴ γνόντες Ἀλαμούνδαρός τε καὶ Ἀζαρέθης τόν τε κίνδυνον κατορρωδήσαντες ἐπίπροσθεν οὐκέτι ἐχώρουν, ἀλλ´ ἐπ´ οἴκου αὐτίκα δὴ ἀποχωρεῖν ἔγνωσαν. Αὐτοί τε γοῦν Εὐφράτην ποταμὸν ἐν ἀριστερᾷ ἔχοντες ὀπίσω ἀπήλαυνον καὶ ὁ Ῥωμαίων στρατὸς ὄπισθεν εἵπετο. Ἕν τε τῷ χώρῳ, οὗ δὴ οἱ βάρβαροι ἐς νύκτα ἑκάστην ηὐλίζοντο, ἀεὶ Ῥωμαῖοι τῇ ἐπιγινομένῃ νυκτὶ ἔμενον. Βελισάριος γὰρ ἐξεπίτηδες ὁδόν τινα πλείω πορεύεσθαι τὸ στράτευμα οὐδαμῆ εἴα, ἐπεί οἱ οὐκ ἦν βουλομένῳ τοῖς πολεμίοις ἐς χεῖρας ἰέναι, ἀλλ´ ἀποχρῆν ᾤετο σφίσι Πέρσας τε καὶ Ἀλαμούνδαρον ἐς γῆν τὴν Ῥωμαίων ἐσβεβληκότας, εἶτα ἐνθένδε οὕτω δὴ ἀποκεχωρηκότας, ἀπράκτους εἰς τὰ οἰκεῖα κομίζεσθαι. Διὸ δὴ ἅπαντες αὐτῷ λάθρα ἐλοιδοροῦντο, ἄρχοντές τε καὶ στρατιῶται, ἐκάκιζε μέντοι αὐτὸν ἐς ὄψιν οὐδείς. (3) Τελευτῶντες δὲ Πέρσαι μὲν ἐν τῇ τοῦ Εὐφράτου ἠϊόνι ηὐλίσαντο, ἣ δὴ πόλεως Καλλινίκου ἀντιπέρας ἐστίν. Ἐνθένδε γὰρ διὰ χώρας πρὸς οὐδενὸς ἀνθρώπων οἰκουμένης πορεύεσθαι ἔμελλον, οὕτω τε τῆς Ῥωμαίων γῆς ἀπαλλάσσεσθαι. Οὐ γὰρ ἔτι διενοοῦντο ἰέναι, ὥσπερ τὰ πρότερα, τῆς τοῦ ποταμοῦ ὄχθης ἐχόμενοι. Ῥωμαῖοι δὲ διανυκτερεύσαντες ἐν πόλει Σούρων ἐνθένδε τε ἐξαναστάντες καταλαμβάνουσι συσκευαζομένους ἤδη ἐς τὴν ἄφοδον τοὺς πολεμίους. Ἑορτὴ δὲ ἡ Πασχαλία ἐπέκειτο ἡμέρᾳ ἐπιγενησομένη τῇ ὑστεραίᾳ, ἣν δὴ σέβονται Χριστιανοὶ πασῶν μάλιστα, ἡμέρᾳ τε τῇ ταύτης προτέρᾳ σιτίων τε καὶ ποτοῦ ἀπεχόμενοι οὐ διημερεύειν νενομίκασι μόνον, ἀλλὰ καὶ πόρρω που νήστεις τῶν νυκτῶν ἰέναι. (4) Τότε οὖν ἅπαντας Βελισάριος ὀργῶντας ἐπὶ τοὺς πολεμίους ὁρῶν, ταύτης τε ἀποστῆσαι τῆς γνώμης ἐθέλων (ταῦτα γάρ οἱ καὶ Ἑρμογένης ἐγίνωσκεν ἄρτι ἐπὶ πρεσβείᾳ ἐκ βασιλέως ἥκων) τοὺς παραγενομένους ἅπαντας ξυγκαλέσας ἔλεξε τοιάδε (5) „Ποῖ φέρεσθε, ἄνδρες Ῥωμαῖοι, ἢ τί πεπονθότες κίνδυνον αἱρεῖσθαι ὑμῖν αὐτοῖς οὐκ ἀναγκαῖον βουλεύεσθε; μίαν εἶναι νίκην ἀκίβδηλον οἴονται ἄνθρωποι τὸ μηδὲν δεινὸν πρὸς τῶν πολεμίων παθεῖν, ὅπερ ἡμῖν ἔν γε τῷ παρόντι δέδωκεν ἥ τε τύχη καὶ ἡμῶν τὸ κατὰ τῶν ἐναντίων δέος. Οὐκοῦν (ἤ) ἀπόνασθαι τῶν παρόντων ἀγαθῶν ἄμεινον ἢ παρελθόντα ταῦτα ζητεῖν. Πέρσαι γὰρ πολλαῖς μὲν ἐλπίσιν ἠγμένοι ἐπὶ Ῥωμαίους ἐστράτευσαν, πάντων δὲ τανῦν ἐκπεπτωκότες ἐς φυγὴν ὥρμηνται. Ὥστε ἢν οὐχ ἑκόντας αὐτοὺς μεταβάλλεσθαι μὲν τῆς ἐς τὴν ὑπαγωγὴν γνώμης, ἐς χεῖρας δὲ ἰέναι ἡμῖν αὐτοῖς ἀναγκάσωμεν, νενικηκότες μὲν πλέον τὸ παράπαν οὐδὲν ἕξομεν. Τί γὰρ ἄν τις τόν γε φεύγοντα τρέποι; σφαλέντες δὲ ἴσως τῆς τε ὑπαρχούσης στερησόμεθα νίκης, οὐ πρὸς τῶν πολεμίων ἀφαιρεθέντες, ἀλλ´ αὐτοὶ ταύτην προέμενοι, καὶ τῇ βασιλέως γῇ τὸ τοῖς πολεμίοις ἐκκεῖσθαι τῶν ἀμυνομένων χωρὶς τὸ λοιπὸν δώσομεν. Καίτοι καὶ τοῦτο ἐνθυμεῖσθαι ὑμᾶς ἄξιον, ὡς τῶν ἀναγκαίων, οὐ τῶν αὐθαιρέτων κινδύνων ξυναίρεσθαι ὁ θεὸς ἀεὶ τοῖς ἀνθρώποις φιλεῖ. Χωρὶς δὲ τούτων τοῖς μὲν οὐκ ἔχουσιν ἂν ὅπη τραπεῖεν ἀνδραγαθίζεσθαι οὐχ ἑκουσίοις ξυμβήσεται, ἡμῖν δὲ πολλὰ τὰ ἐναντιώματα ἐς τὴν ξυμβολὴν τετύχηκεν εἶναι· πεζῇ τε γὰρ βαδίζοντες πολλοὶ ἥκουσι καὶ νήστεις ἅπαντες τυγχάνομεν ὄντες. Ἀφίημι γὰρ λέγειν ὥς τινες οὔπω καὶ νῦν πάρεισι.“ Βελισάριος μὲν τοσαῦτα εἶπεν. Ὁ δὲ στρατὸς ἐς αὐτὸν ὕβριζον οὐ σιγῇ τινι οὐδὲ ἐν παραβύστῳ, ἀλλ´ αὐτῷ ἐς ὄψιν ξὺν κραυγῇ ἥκοντες μαλθακόν τε καὶ τῆς προθυμίας διαλυτὴν ἐκάλουν, ὃ δὴ καὶ τῶν ἀρχόντων τινὲς ξὺν τοῖς στρατιώταις ἡμάρτανον, ταύτῃ τὸ εὔτολμον ἐνδεικνύμενοι. Καὶ αὐτῶν τῷ ἀναισχύντῳ καταπλαγεὶς Βελισάριος ἀντιστρέψας τὴν παραίνεσιν ἐγκελευομένῳ τε ἤδη ἐπὶ τοὺς πολεμίους ἐῴκει καὶ διατάσσοντι ἐς παράταξιν, ἔφασκέ τε ὡς οὐκ εἰδείη μὲν αὐτῶν τὴν ἐς τὸ μάχεσθαι προθυμίαν τὰ πρότερα, νῦν δὲ θαρσεῖν τε καὶ ξὺν ἐλπίδι τῇ ἀμείνονι ἐπὶ τοὺς πολεμίους ἰέναι. Καὶ τὴν φάλαγγα μετωπηδὸν ποιησάμενος διέταξεν ὧδε. Ἐς κέρας μὲν τὸ ἀριστερὸν πρὸς τῷ ποταμῷ τοὺς πεζοὺς ἅπαντας ἔστησεν, ἐς δὲ τὸ δεξιὸν, ᾗ δὴ ὁ χῶρος ἀνάντης ἦν, Ἀρέθαν τε καὶ τοὺς ξὺν αὐτῷ Σαρακηνοὺς ἅπαντας, αὐτὸς δὲ ξὺν τοῖς ἱππεῦσι κατὰ μέσον εἱστήκει. Οὕτω μὲν Ῥωμαῖοι ἐτάξαντο. (6) Ἀζαρέθης δὲ ἐπεὶ ξυνιόντας ἐς παράταξιν τοὺς πολεμίους εἶδε, τοιάδε παρεκελεύσατο „Πέρσας μὲν ὄντας ὑμᾶς μὴ οὐχὶ τοῦ βίου τὴν ἀρετὴν ἀνταλλάξασθαι, ἤν τις αἵρεσιν ἀμφοῖν διδοίη, οὐδεὶς ἂν ἀντείποι. Ἐγὼ δέ φημι οὐδ´ ἂν βουλομένοις ἐφ´ ὑμῖν εἶναι τούτοιν ποιεῖσθαι τὴν αἵρεσιν. Οἷς μὲν γὰρ ἐξὸν διαφυγοῦσι τὸν κίνδυνον ξὺν τῇ ἀτιμίᾳ βιοῦν, οὐδὲν, ἤν γε βούλοιντο, ἀπεικὸς ἀντὶ τῶν βελτίστων ἑλέσθαι τὰ ἥδιστα, οἷς δὲ τὸ θνήσκειν ἐπάναγκες, ἢ ξὺν τῇ εὐκλείᾳ πρὸς τῶν πολεμίων, ἢ πρὸς τοῦ κρατοῦντος ἐς τὴν κόλασιν αἰσχρῶς ἀγομένοις, πολλὴ ἄνοια μὴ πρὸ τῶν αἰσχίστων ἑλέσθαι τὰ κρείσσω. Ὅτε τοίνυν ταῦτα οὕτως ἔχει, προσήκειν ὑμᾶς ἅπαντας οἶμαι μὴ τοὺς πολεμίους μόνον, ἀλλὰ καὶ δεσπότην τὸν ὑμέτερον ἐν νῷ ἔχοντας οὕτως ἐς μάχην τήνδε καθίστασθαι.“ (7) Τοσαῦτα καὶ Ἀζαρέθης παρακελευσάμενος ἀντίξουν τοῖς ἐναντίοις τὴν φάλαγγα ἔστησε, Πέρσας μὲν τὰ ἐν δεξιᾷ ἔχοντας, Σαρακηνοὺς δὲ τὰ εὐώνυμα. (8) Καὶ αὐτίκα μὲν ἐς χεῖρας ἀμφότεροι ἦλθον. Ἦν δὲ ἡ μάχη καρτερὰ μάλιστα. Τά τε γὰρ τοξεύματα ἑκατέρωθεν συχνὰ ἐπὶ πλεῖστον βαλλόμενα φόνον ἀμφοτέρων πολὺν ἐποίει καί τινες ἐν μεταιχμίῳ γινόμενοι ἔργα ἐς ἀλλήλους ἐπεδείκνυντο ἀρετῆς ἄξια, μᾶλλον δὲ Πέρσαι ἐκ τῶν τοξευμάτων πολλοὶ ἔθνησκον. Τὰ μὲν γὰρ αὐτῶν βέλη συχνότερα μὲν ἀτεχνῶς ἦν, ἐπεὶ Πέρσαι τοξόται τε σχεδόν τί εἰσιν ἅπαντες καὶ πολὺ θᾶσσον ἢ οἱ ἄλλοι ξύμπαντες ἄνθρωποι ποιεῖσθαι τὰς βολὰς ἐκδιδάσκονται, ἐκ δὲ τόξων μαλθακῶν τε καὶ οὐ λίαν ἐντεταμένων βαλλόμενα θώρακι ἴσως ἢ κράνει ἢ καὶ ἀσπίδι ἐντυχόντα Ῥωμαίου ἀνδρὸς ἀπεκαυλίζετό τε καὶ λυπεῖν τὸν προσπίπτοντα οὐδαμῆ εἶχε. Ῥωμαίων δὲ τά (τε) τοξεύματα βραδύτερα μὲν ἐς ἀεί ἐστιν, ἅτε δὲ ἐκ τόξων σκληρῶν τε ὑπεράγαν καὶ δεινῶς ἐντεταμένων βαλλόμενα, προσθείη δὲ ἄν τις καὶ πρὸς ἀνδρῶν ἰσχυροτέρων, πολλῷ ἔτι μᾶλλον ἢ οἱ Πέρσαι, οἷς ἂν ἐντύχοιεν, εὐπετῶς σίνονται, ὅπλου οὐδενὸς ἐμποδὼν αὐτῶν γινομένου τῇ ῥύμῃ. Ἤδη μὲν οὖν τῆς ἡμέρας αἱ δύο παρῳχήκεσαν μοῖραι, καὶ ἡ μάχη ἔτι ἀγχώμαλος ἦν. Τότε δὲ ξυμφρονήσαντες, ὅσοι δὴ ἄριστοι ἐν τῷ Περσῶν στρατεύματι ἦσαν, ἐσήλαυνον ἐς τῶν πολεμίων τὸ δεξιὸν κέρας, οὗ δὴ Ἀρέθας τε καὶ οἱ Σαρακηνοὶ ἐτετάχατο. Οἱ δὲ οὕτω τὴν φάλαγγα διαλύσαντες δίχα ἐγένοντο, ὥστε καὶ δόξαν ἀπήνεγκαν ὅτι δὴ Πέρσαις τὰ Ῥωμαίων πράγματα προὔδοσαν. Τοὺς γὰρ ἐπιόντας οὐχ ὑποστάντες αὐτίκα ἐς φυγὴν ἅπαντες ὥρμηντο. Οἱ γοῦν Πέρσαι διαρρήξαντες οὕτω τὴν τῶν ἐναντίων παράταξιν κατὰ νώτου εὐθὺς τῆς Ῥωμαίων ἵππου ἐγένοντο. Ῥωμαῖοι δὲ κεκμηκότες ἤδη τῇ τε ὁδῷ καὶ τῷ πόνῳ τῆς μάχης νήστεις τε ἅπαντες ἐς τόδε τῆς ἡμέρας ὄντες, καὶ πρὸς τῶν πολεμίων ἑκατέρωθεν ἐνοχλούμενοι, οὐκέτι ἀντεῖχον, ἀλλ´ οἱ μὲν πολλοὶ φεύγοντες ἀνὰ κράτος ἐς τοῦ ποταμοῦ τὰς νήσους ἄγχιστά που οὔσας ἐχώρησαν, τινὲς δὲ καὶ αὐτοῦ μένοντες ἔργα θαυμαστά τε καὶ λόγου πολλοῦ ἄξια τοὺς πολεμίους εἰργάσαντο. Ἐν τοῖς καὶ Ἀσκὰν ἦν, ὃς δὴ πολλοὺς μὲν κτείνας τῶν ἐν Πέρσαις δοκίμων, κρεουργηθεὶς δὲ κατὰ βραχὺ μόλις ἔπεσε, λόγον αὑτοῦ πολὺν τοῖς πολεμίοις ἀπολιπών. Καὶ ξὺν αὐτῷ ἄλλοι ὀκτακόσιοι ἄνδρες ἀγαθοὶ γενόμενοι ἐν τῷ πόνῳ τούτῳ ἀπέθανον, οἵ τε Ἴσαυροι ξὺν τοῖς ἄρχουσι σχεδὸν ἅπαντες, οὐδὲ ὅπλα ἀνταίρειν τοῖς πολεμίοις τολμήσαντες. Ἀπειρίᾳ γὰρ τοῦ ἔργου τούτου πολλῇ εἴχοντο, ἐπεὶ ἄρτι τῆς γεωργίας ἀφέμενοι ἐς κίνδυνον πολέμου κατέστησαν, ἀγνῶτα σφίσι τὰ πρότερα ὄντα. Καίτοι μάλιστα πάντων αὐτοὶ ἔναγχος ἐς τὴν μάχην ἀγνοίᾳ πολέμου ὀργῶντες Βελισαρίῳ τότε τὴν δειλίαν ὠνείδιζον. Οὐ μὴν οὐδὲ Ἴσαυροι ἅπαντες, ἀλλὰ Λυκάονες οἱ πλεῖστοι ἦσαν. (9) Βελισάριος δὲ ξὺν ὀλίγοις τισὶν ἐνταῦθα μείνας, τέως μὲν τοὺς ἀμφὶ τὸν Ἀσκὰν ἀντέχοντας ἑώρα, καὶ αὐτὸς ξὺν τοῖς παροῦσι τοὺς πολεμίους ἠμύνατο· ἐπεὶ δὲ αὐτῶν οἱ μὲν ἔπεσον, οἱ δὲ ὅπη ἐδύναντο ἐς φυγὴν ὥρμηντο, τότε δὴ καὶ αὐτὸς ξὺν τοῖς ἑπομένοις φυγὼν ἐς τῶν πεζῶν τὴν φάλαγγα ἦλθεν, οἳ ξὺν τῷ Πέτρῳ ἔτι ἐμάχοντο, οὐ πολλοὶ ὄντες, ἐπεὶ καὶ αὐτῶν ἔτυχον φυγόντες οἱ πλεῖστοι. Ἔνθα δὴ αὐτός τε τὸν ἵππον ἀφῆκε καὶ πάντας αὐτὸ δρᾶν τοὺς ἑπομένους ἐκέλευε, πεζούς τε ξὺν τοῖς ἄλλοις τοὺς ἐπιόντας ἀμύνασθαι. Περσῶν δὲ ὅσοι τοῖς φεύγουσιν εἵποντο, δι´ ὀλίγου τὴν δίωξιν ποιησάμενοι εὐθὺς ἐπανῆκον, ἔς τε τοὺς πεζοὺς καὶ Βελισάριον ξὺν τοῖς ἄλλοις ἅπασιν ὥρμηντο. Οἱ δὲ τὰ νῶτα ἐς τὸν ποταμὸν τρέψαντες, ὅπως μή τις αὐτοῖς πρὸς τῶν πολεμίων κύκλωσις γένοιτο, ἐκ τῶν παρόντων τοὺς ἐπιόντας ἠμύνοντο. Αὖθίς τε ἡ μάχη καρτερὰ γέγονε, καίπερ οὐκ ἐξ ἀντιπάλου τῆς δυνάμεως οὖσα. Πεζοί τε γὰρ καὶ λίαν ὀλίγοι πρὸς ξύμπασαν ἐμάχοντο τὴν Περσῶν ἵππον. Οὐ μέντοι αὐτοὺς οἱ πολέμιοι οὔτε τρέπεσθαι οὔτε ἄλλως βιάζεσθαι εἶχον. Ἐν χρῷ τε γὰρ ἀλλήλοις ἐς ὀλίγον ἀεὶ ξυναγόμενοι καὶ ὡς ἰσχυρότατα ταῖς ἀσπίσι φραξάμενοι ἔβαλλον μᾶλλον ἐς τοὺς Πέρσας ἐπιτηδείως ἢ αὐτοὶ πρὸς ἐκείνων ἐβάλλοντο. Πολλάκις τε ἀπειπόντες οἱ βάρβαροι ἐπ´ αὐτοὺς ἤλαυνον, ὡς ξυνταράξοντές τε καὶ διαλύσοντες τὴν παράταξιν, ἀλλ´ ἄπρακτοι ἐνθένδε ὀπίσω αὖθις ἀπήλαυνον. Οἱ γὰρ ἵπποι αὐτοῖς τῷ τῶν ἀσπίδων πατάγῳ ἀχθόμενοι ἀνεχαιτίζοντό τε καὶ ἐς ταραχὴν ξὺν τοῖς ἐπιβάταις καθίσταντο. Διαγεγόνασί τε οὕτως ἑκάτεροι, ἕως ἐγεγόνει τῆς ἡμέρας ὀψέ. Νυκτὸς δὲ ἤδη ἐπιλαβούσης Πέρσαι μὲν ἐς τὸ στρατόπεδον ἀνεχώρησαν, Βελισάριος δὲ ὁλκάδος ἐπιτυχὼν ξὺν ὀλίγοις τισὶν ἐς τοῦ ποταμοῦ τὴν νῆσον κατῆρεν, οὗ δὴ καὶ οἱ ἄλλοι Ῥωμαῖοι νηχόμενοι ἦλθον. Τῇ δὲ ὑστεραίᾳ Ῥωμαῖοι μὲν ὁλκάδων σφίσιν ἐκ Καλλινίκου πόλεως παραγενομένων πολλῶν ἐς αὐτὴν ἐκομίσθησαν, Πέρσαι δὲ τοὺς νεκροὺς ἐσκυλευκότες ἐπ´ οἴκου ἅπαντες ἀνεχώρησαν. Οὐ μὴν τοὺς σφετέρους νεκροὺς τῶν πολεμίων ἐλάσσους εὗρον. (10) Ἀζαρέθης δὲ, ἐπεὶ ξὺν τῷ στρατῷ ἐς Πέρσας ἀφίκετο, καίπερ ἐν τῇ μάχῃ εὐημερήσας, ἀχαρίστου Καβάδου μάλιστα ἔτυχεν ἐξ αἰτίας τοιᾶσδε. (11) Νόμος ἐστὶ Πέρσαις, ἡνίκα ἐπὶ τῶν πολεμίων τινὰς στρατεύεσθαι μέλλωσι, τὸν μὲν βασιλέα ἐπὶ θρόνου τοῦ βασιλείου καθῆσθαι, κοφίνους δέ οἱ πολλοὺς ἐνταῦθά πη εἶναι, καὶ παρεῖναι μὲν τὸν στρατηγὸν, ὃς δὴ τῷ στρατῷ ἐπὶ τοὺς ἐναντίους ἐξηγήσεσθαι ἐπίδοξός ἐστι, παριέναι δὲ τὸ στράτευμα τοῦτο ἐς τοῦ βασιλέως τὴν ὄψιν κατ´ ἄνδρα ἕνα, καὶ αὐτῶν ἕκαστον βέλος ἓν ἐς τὰς ταρπὰς ῥιπτεῖν, μετὰ δὲ αὐτὰς μὲν τῇ βασιλέως σφραγῖδι κατασεσημασμένας φυλάττεσθαι, ἐπειδὰν δὲ ἐς Πέρσας ἐπανίοι τὸ στράτευμα τοῦτο, τῶν στρατιωτῶν ἕκαστον ἐκ τῶν ἀρρίχων ἓν ἀναιρεῖσθαι βέλος. Ἀριθμοῦντες οὖν τῶν βελῶν ὅσα πρὸς τῶν ἀνδρῶν οὐκ ἀνῄρηται, οἷς ἐπίκειται ἡ τιμὴ αὕτη, ἀγγέλλουσι τῷ βασιλεῖ τὸ πλῆθος τῶν οὐκ ἐπανηκόντων στρατιωτῶν, ταύτῃ τε ὅσοι ἐν τῷ πολέμῳ τετελευτήκασιν ἔνδηλοι γίνονται. Οὕτω μὲν οὖν Πέρσαις ὁ νόμος ἐκ παλαιοῦ ἔχει. Ἐπεὶ δὲ Ἀζαρέθης ἐς ὄψιν τῷ βασιλεῖ ἦλθεν, ἀνεπυνθάνετο αὐτοῦ ὁ Καβάδης εἴ τι χωρίον παραστησάμενος Ῥωμαϊκὸν ἥκοι, ἐπεὶ ξὺν τῷ Ἀλαμουνδάρῳ ὡς Ἀντιόχειαν καταστρεψόμενος ἐπὶ Ῥωμαίους στρατεύσειεν. Ὁ δὲ Ἀζαρέθης χωρίον μὲν ἑλεῖν οὐδὲν ἔφασκε, Ῥωμαίους δὲ καὶ Βελισάριον μάχῃ νενικηκέναι. Καβάδης μὲν οὖν παριέναι τὸ ξὺν τῷ Ἀζαρέθῃ ἐκέλευε στράτευμα, ἔκ τε τῶν ταρπῶν βέλος ἕκαστος ἀνῃρεῖτο ᾗπερ εἰώθει. Πολλῶν δὲ ἀπολελειμμένων βελῶν ὠνείδιζέ τε τῷ Ἀζαρέθῃ ὁ βασιλεὺς τὴν νίκην καὶ ἐν τοῖς ἀτιμοτάτοις τὸ λοιπὸν εἶχε. Τὰ μὲν οὖν τῆς νίκης ἐς τοῦτο ἐτελεύτα τῷ Ἀζαρέθῃ.

[1,18] CHAPITRE XVIII. 1. CAVADE ayant approuvé la proposition d'Alamondare, lui commanda de montrer le chemin à une armée de quinze mille soldats, dont il donna la conduite à Azaréthes excellent homme de guerre. Ils passèrent l'Euphrate à l'endroit de l'Assyrie, et après avoir traversé un pays désert et inhabité, ils firent soudain irruption dans la Comagène. Ce fut la première fois que les Perses entrèrent par ce côté-là sur nos terres. 2. L'épouvante fut d'abord extrême, Bélisaire ne sachant que faire ; mais il se résolut après d'aller au devant de l'ennemi. Il mit des garnisons dans les places, de peur que Cavade ne vint avec une autre armée, et ne trouvât la Mésopotamie hors d'état de se défendre. Il marcha ensuite à la tête de vingt mille combattants, parmi lesquels il y avait au moins deux mille Isauriens. La cavalerie était conduite par les mêmes chefs, qui avaient combattu proche de Dara contre le Mirrane ; l'infanterie par Pierre, écuyer de Justinien : les Isauriens par Longin ; et par Stephanace. Arétas y était aussi avec les Sarrasins. Quand ils furent arrivés à la ville de Chalcide, ils s'y arrêtèrent, sur l'avis qu'ils reçurent que l'ennemi n'était éloigné que de quatre-vingt dix stades. Alors, Alamondare et Azaréthes, étonnés de la grandeur du danger, s'en retournèrent au lieu d'avancer. Ils se retirèrent le long de l'Euphrate, qu'ils avaient à la gauche. L'armée romaine les suivait, et campait chaque nuit au même endroit où les Perses avaient campé la nuit précédente. Ce que Bélisaire faisait à dessein, ne voulant pas permettre que ses gens fissent de plus grandes journées, afin de n'en point venir aux mains. Il se contentait que les Perses s'en allassent, sans avoir rien fait. Tout le monde en murmurait : les chefs et les soldats, mais personne n'osa l'en blâmer en sa présence. 3. Les Perses, après plusieurs journées, campèrent enfin sur le bord de l'Euphrate, vis-à-vis de la ville de Callinique, où ils devaient quitter le cours de ce fleuve, en sortant des terres de l'Empire, et traverser un pays désert, et destitué d'habitants. Les Romains qui avaient passé la nuit dans la ville de Sura, arrivèrent à l'heure même que les Perses étaient pressés de partir. C'était la veille de Pâques, la plus solennelle de toutes les fêtes des Chrétiens, à laquelle ils le préparent par un jeûne qui dure tout le jour. 4. Bélisaire voyant que ses soldats brûlaient d'impatience de combattre, les assembla par l'avis d'Ermogène, qui était arrivé depuis peu, et leur parla de la sorte : 5. Où vous précipitez-vous, et pourquoi vous jetez-vous sans nécessité dans le danger ? tout le monde demeure d'accord que la plus entière de toutes les victoires est de ne souffrir aucune perte. C'est l'avantage que nous venons de recevoir de notre bonne fortune, et de la crainte qui a saisi nos ennemis. Il vaut bien mieux, nous en contenter, que d'en chercher de nouveaux. Les Perses étaient venus tous remplis d'espérances contre nous. Les voilà qui s'en en trouvent frustrés, et qui se retirent. Si nous les contraignons de revenir, nous ne gagnerons rien, en gagnant la bataille, parce que nous ne ferons que chasser des gens qui sont déjà en déroute. Si nous la perdons, on nous accusera d'avoir négligé nos avantages, et d'avoir livré la victoire aux ennemis. Ajoutez à toutes ces raisons, que les terres de l'Empire demeureront exposées à la discrétion du vainqueur. Je vous prie aussi de considérer, que Dieu n'a pas accoutumé de délivrer du danger ceux, qui s'y sont jetés eux mêmes par imprudence, mais seulement ceux, qui s'y sont engagés par nécessité. De plus, le désespoir où les ennemis seraient réduits les obligerait d'agir en gens de coeur, et ils nous trouveraient affaiblis par la fatigue du chemin, et par l'abstinence du jeûne. Outre que nous entendons encore une partie de nos troupes. L'armée, alors ne murmura pas seulement, mais elle déclama tout haut contre lui, et l'accusa de lâcheté, et d'abattre le courage des gens de guerre. Outre les soldats, il y avait même des capitaines, qui par une vaine ostentation de valeur, lui faisaient ces sanglants reproches. Bélisaire étonné de leur impudence, changea de langage, et faisant mine de les exhorter au combat, il dit, que bien qu'il n'eût point douté de leur valeur, il la reconnaissait néanmoins mieux que jamais, et qu'il en marcherait avec plus d'ardeur contre l'ennemi. Il rangea donc son armée de cette sorte. Il mit l'infanterie à l'aile gauche, du côté de la rivière : il mit Arétas avec les Sarrasins, à l'aile droite, où le terrain avait un peu de penchant, et il se plaça avec la cavalerie dans le milieu. 6. Quand Azaréthes vit l'armée romaine rangée en cet ordre, il parla à la sienne en ces termes : Personne ne dira, qu'étant Perses, comme vous êtes, vous voulussiez préférer la vie à l'honneur. Je dirai de plus, que quand vous le voudriez, il ne serait pas en votre pouvoir. Ceux qui ont la liberté d'éviter le danger, et de vivre dans l'infamie, peuvent, s'ils veulent, quitter le plus honnête, pour prendre le plus agréable; mais ceux qui sont réduits à la nécessité inévitable de mourir, ou dans le combat avec gloire, ou après leur défaite avec honte, seraient insensés, s'ils choisissaient une mort infâme, plutôt qu'une mort glorieuse. La chose étant ainsi, j'estime que vous ne devez pas tant penser, durant la bataille, à la valeur des ennemis, qu'au jugement que le Roi fera de votre conduite. 7. Azaréthes ayant harangué ainsi son armée, la rangea en bataille, et plaça les Perses à la droite, et les Sarrasins à la gauche. 8. L'on en vint aux mains à l'heure même et le combat fut furieux de côté et d'autre. Quelques-uns s'étant avancés dans l'espace qui était resté vide entre les deux armées y donnèrent d'illustres preuves de leur courage. Les flèches tuèrent plus de Perses que de Romains. Car bien que les Perses, qui tirent mieux de l'arc, que nul autre peuple, tirassent une plus grande quantité de traits que leurs ennemis, néanmoins c'était si faiblement, que quand ils tombaient sur les casques, sur les cuirasses, ou sur les boucliers ils n'avaient plus du tout de force. Les Romains au contraire tiraient moins souvent, mais avec plus de vigueur : et ne portaient presque point de coups sans faire des blessures mortelles. Les deux tiers du jour étaient déjà écoulés, et la victoire était encore douteuse, lorsque les plus braves hommes des Perses fondirent avec furie sur l'aile gauche où étaient les Sarrasins, qui plièrent si honteusement, qu'ils se firent soupçonner de trahison. Leur retraite mit la déroute dans toute l'armée. En même temps les Perses poursuivirent vivement la cavalerie romaine, qui lassée du travail du chemin, et de la fatigue de la bataille, et de l'abstinence, et pressée de tous côtés par l'ennemi se trouva hors d'état de résister. Quelques-uns se sauvèrent dans des îles voisines : d'autres tinrent ferme, et se signalèrent par des actions toutes extraordinaires. Aséan entre autres tua de sa propre main la fleur de la jeunesse des Perses, par qui il fut enfin haché en pièces, laissant une haute estime de la valeur dans l'esprit même de ses ennemis. Il mourut avec huit cents des plus braves hommes. Les Isauriens y périrent aussi avec leurs chefs, mais sans s'être seulement présentés au combat. Comme ils avaient été tirés de l'agriculture pour être menés à la guerre, le défaut d'expérience les rendait incapables de toutes sortes d'exercices. C'étaient néanmoins ceux-là qui témoignaient un peu auparavant une ardeur si extraordinaire de combattre, et qui accusaient Bélisaire de lâcheté. La vérité est que tous n'étaient pas Isauriens, mais qu'il y avait quelques Lycaoniens avec eux. 9. Bélisaire combattit toujours tant qu'il vit qu'Ascan résistait: mais quand il fut tué, qu'une partie de ses gens fut demeurée sur la place, et l'autre mise en fuite, il se retira aussi, et alla joindre un parti d'infanterie qui tenait encore ferme. Il descendit de cheval pour combattre à pied, et en fit pareillement descendre ceux qui l'avaient suivi. Les Perses qui couraient après les fuyards cessèrent d'y courir afin de fondre avec toutes leurs forces sur Bélisaire. Tout ce qu'il put faire, ce fut de tourner le dos à la rivière de peur d'être enveloppés. Le combat fut extrêmement opiniâtre; mais les forces n'étaient pas égales. Ce n'était qu'une poignée de gens de pied qui combattaient contre toute la cavalerie des Perses. Cependant cette poignée de gens ne put être mise en fuite, ni être forcée. Ils étaient tellement serrés, et tenaient leurs boucliers si bien joints, qu'ils faisaient plus de mal, qu'ils n'en recevaient. Les ennemis poussèrent plusieurs fois contre eux leurs chevaux afin de les rompre, mais leurs efforts furent inutiles. Les chevaux effarouchés par le bruit des boucliers se cabraient, et emportaient les hommes hors de combat. Tout le jour se passa de cette sorte. La nuit sépara les combattants. Les Perses retournèrent dans leur camp. Bélisaire ayant trouvé un vaisseau y entra, et passa dans l'île où les autres troupes romaines s'étaient déjà retirées après leur défaite. Le lendemain elles arrivèrent à la ville de Callinique dans des vaisseaux marchands qui leur furent envoyés exprès. Les Perses se retirèrent en leur pays après avoir dépouillé les morts; parmi lesquels ils en trouvèrent un aussi grand nombre de leur parti, que de celui des Romains. 10. Bien qu'Arazèthes eut remporté l'avantage, il ne laissa pas néanmoins d'encourir l'indignation de Cavade lorsqu'il fut de retour en Perse. En voici le sujet. 11. C'est une coutume parmi les Perses, qui veut, quand on est sur le point de commencer une guerre, que le Roi s'assied sur son trône, et regarde passer l'armée. Celui qui la doit commander se tient debout. Chaque soldat jette une flèche dans de grandes corbeilles faites exprès, et qui sont ensuite cachetées avec le sceau de l'Empire. Quand les troupes sont de retour les soldats reprennent chacun une flèche. Ceux à qui cette fonction appartient, comptent combien il en reste et le vont rapporter au Roi. L'on reconnaît par ce moyen combien on a perdu de soldats. Voilà l'ancien usage des Perses. Quand Azaréthes fut de retour Cavade lui demanda quelle ville il avait prise, après lui avoir promis en partant avec Alamondare, de le rendre maître d'Antioche ; Azarèthes répondit qu'il n'avait point pris de ville ; mais qu'il avait gagné une bataille. Cavade commanda que l'on fît la revue de l'armée, et que chaque soldat reprît une flèche selon la coutume; et comme il en resta un grand nombre le Roi lui reprocha sa victoire, et ne lui fit depuis aucun honneur. Voilà tout le fruit qu'il en reçu.