[8,30] CHAPITRE XXX. 1. Ταῦτα μὲν οὖν τῇδε κεχώρηκεν. Ἑκάτεροι δὲ παρεσκευάζοντο εἰς παράταξιν. Καὶ Ναρσῆς τὸ στράτευμα ἐν χώρῳ ὀλίγῳ ξυναγαγὼν τοιάδε παρεκελεύσατο „Τοῖς μὲν ἐξ ἀντιπάλου τῆς δυνάμεως ἐς ἀγωνίαν τοῖς πολεμίοις καθισταμένοις παρακελεύσεώς τε ἂν ἴσως δεήσειε πολλῆς καὶ παραινέσεως ἐς τὴν προθυμίαν ὁρμώσης, ὅπως δὴ ταύτῃ τῶν ἐναντίων πλεονεκτοῦντες κατὰ νοῦν μάλιστα τῆς παρατάξεως ἀπαλλάξωσιν· ὑμῖν δὲ, ὦ ἄνδρες, οἷς καὶ τῇ ἀρετῇ καὶ τῷ πλήθει καὶ τῇ ἄλλῃ παρασκευῇ πάσῃ πολλῷ τῷ διαλλάσσοντι πρὸς καταδεεστέρους ἡ μάχη ἐστὶν, οὐδὲν ἄλλο προσδεῖν οἴομαι ἢ τῷ θεῷ ἵλεῳ ἐς ξυμβολὴν τήνδε καθίστασθαι. Εὐχῇ τοίνυν αὐτὸν ἐνδελεχέστατα ἐς ξυμμαχίαν ἐπαγόμενοι πολλῷ τῷ καταφρονήματι ἐπὶ τούτων δὴ τῶν λῃστῶν τὴν ἐπικράτησιν ἵεσθε, οἵ γε δοῦλοι βασιλέως τοῦ μεγάλου τὸ ἐξ ἀρχῆς ὄντες καὶ δραπέται γεγενημένοι τύραννόν τε αὑτοῖς ἀγελαῖόν τινα ἐκ τοῦ συρφετοῦ προστησάμενοι ἐπικλοπώτερον συνταράξαι τὴν Ῥωμαίων ἀρχὴν ἐπὶ καιροῦ τινος ἴσχυσαν. Καίτοι τούτους γε ἡμῖν οὐδὲ ἀντιπαρατάσσεσθαι νῦν τὰ εἰκότα λογιζομένους ὑπώπτευσεν ἄν τις. Οἱ δὲ θράσει θανατῶντες ἀλογίστῳ τινὶ καὶ μανιώδη προπέτειαν ἐνδεικνύμενοι προὖπτον αὐτοῖς θάνατον ἀναιρεῖσθαι τολμῶσιν, οὐ προβεβλημένοι τὴν ἀγαθὴν ἐλπίδα, οὐδὲ τί ἐπιγενήσεται σφίσιν αὐτοῖς ἐκ τοῦ παραλόγου καὶ τοῦ παραδόξου καραδοκοῦντες, ἀλλὰ πρὸς τοῦ θεοῦ διαρρήδην ἐπὶ τὰς ποινὰς τῶν πεπολιτευμένων ἀγόμενοι. Ὧν γὰρ ἄνωθέν τι κατεγνώσθη παθεῖν, χωροῦσιν ἐπὶ τὰς τιμωρίας αὐτόματοι. Χωρὶς δὲ τούτων ὑμεῖς μὲν πολιτείας εὐνόμου προκινδυνεύοντες καθίστασθε εἰς ξυμβολὴν τήνδε, οἱ δὲ νεωτερίζουσιν ἐπὶ τοῖς νόμοις ζυγομαχοῦντες, οὐ παραπέμψειν τι τῶν ὑπαρχόντων ἐς διαδόχους προσδοκῶντές τινας, ἀλλ´ εὖ εἰδότες ὡς συναπολεῖται αὐτοῖς ἅπαντα καὶ μετ´ ἐφημέρου βιοτεύουσι τῆς ἐλπίδος. Ὥστε καταφρονεῖσθαι τὰ μάλιστά εἰσιν ἄξιοι. Τῶν γὰρ οὐ νόμῳ καὶ ἀγαθῇ πολιτείᾳ ξυνισταμένων ἀπολέλειπται μὲν ἀρετὴ πᾶσα, διακέκριται δὲ, ὡς τὸ εἰκὸς, ἡ νίκη, οὐκ εἰωθυῖα ταῖς ἀρεταῖς ἀντιτάσσεσθαι.“ τοιαύτην μὲν ὁ Ναρσῆς τὴν παρακέλευσιν ἐποιήσατο. 2. Καὶ Τουτίλας δὲ τεθηπότας τὴν Ῥωμαίων στρατιὰν τούς οἱ ἑπομένους ὁρῶν ξυγκαλέσας καὶ αὐτὸς ἅπαντας ἔλεξε τάδε „Ὑστάτην ὑμῖν παραίνεσιν ποιησόμενος ἐνταῦθα ὑμᾶς, ἄνδρες ξυστρατιῶται, ξυνήγαγον. Ἄλλης γὰρ, οἶμαι, παρακελεύσεως μετὰ τήνδε τὴν ξυμβολὴν οὐκέτι δεήσει, ἀλλὰ τὸν πόλεμον ἐς ἡμέραν μίαν ἀποκεκρίσθαι ξυμβήσεται πάντως. Οὕτω γὰρ ἡμᾶς τε καὶ βασιλέα Ἰουστινιανὸν ἐκνενευρίσθαι τετύχηκε καὶ περιῃρῆσθαι δυνάμεις ἁπάσας, πόνοις τε καὶ μάχαις καὶ ταλαιπωρίαις ὡμιληκότας ἐπὶ χρόνου παμμέγεθες μῆκος, ἀπειρηκέναι τε πρὸς τὰς τοῦ πολέμου ἀνάγκας, ὥστε, ἢν τῇ ξυμβολῇ τῇ νῦν τῶν ἐναντίων περιεσόμεθα, οὐδαμῶς ἀναποδιεῖν τὸ λοιπὸν ἕξουσιν, ἢν δὲ ἡμεῖς τι προσπταίσωμεν ἐν ταύτῃ τῇ μάχῃ, ἐλπὶς οὐδεμία εἰς τὸ ἀναμαχήσεσθαι λελείψεται Γότθοις, ἀλλὰ τὴν ἧσσαν ἑκατέροις σκῆψιν ἐς τὴν ἡσυχίαν εὐπρόσωπον διαρκῶς ἕξομεν. Ἀπολέγοντες γὰρ ἄνθρωποι πρὸς τῶν πραγμάτων τὰ πονηρότατα ἐς αὐτὰ ἐπανιέναι οὐκέτι τολμῶσιν, ἀλλὰ καὶ σφόδρα ἴσως διωθουμένης αὐτοὺς ἐπὶ ταῦτα τῆς χρείας ταῖς γνώμαις ἀναχαιτίζονται, δεδισσομένης αὐτοῖς τὰς ψυχὰς τῆς τῶν κακῶν μνήμης. Τοσαῦτα, ὦ ἄνδρες, ἀκηκοότες ἀνδραγαθίζεσθε μὲν τῷ παντὶ σθένει, μηδεμίαν ἐς ἄλλον τινὰ χρόνον ἀποτιθέμενοι τῆς ψυχῆς ἀρετὴν, ταλαιπωρεῖσθε δὲ ἀλκῇ τῇ πάσῃ, μηδὲ τὸ σῶμα ταμιευόμενοι ἐς κίνδυνον ἄλλον. Ὅπλων δὲ ὑμῖν γινέσθω καὶ ἵππων μηδεμία φειδὼ, ὡς οὐκέτι χρησίμων ἐσομένων ὑμῖν. ἅπαντα γὰρ προκατατρίψασα τὰ ἄλλα ἡ τύχη, μόνην τῆς ἐλπίδος τὴν κεφαλὴν εἰς τὴν ἡμέραν ἐφύλαξε ταύτην. Τὴν εὐψυχίαν τοίνυν ἀσκεῖτε καὶ πρὸς εὐτολμίαν παρασκευάζεσθε. Οἷς γὰρ ἐπὶ τριχὸς ἡ ἐλπὶς, ὥσπερ τανῦν ὑμῖν, ἕστηκεν, οὐδὲ χρόνου τινὰ βραχυτάτην ῥοπὴν ἀναπεπτωκέναι ξυνοίσει. Παρεληλυθυίας γὰρ τῆς ἀκμῆς τοῦ καιροῦ ἀνόνητος ἡ σπουδὴ τὸ λοιπὸν γίνεται, κἂν διαφερόντως ὑπέρογκος ᾖ, οὐκ ἐνδεχομένης τῶν πραγμάτων τῆς φύσεως ἀρετὴν ἕωλον, ἐπεὶ παρελθούσης τῆς χρείας ἔξωρα καὶ τὰ ἐπιγινόμενα ἐπάναγκες εἶναι. Οἶμαι τοίνυν προσήκειν ὑμᾶς ἐπικαιριώτατα ἐνεργολαβεῖν τὴν ἀγώνισιν, ὡς ἂν δυνήσεσθε, καὶ τοῖς ἀπ´ αὐτῆς ἀγαθοῖς χρῆσθαι. Ἐξεπίστασθέ τε ὡς ἐν τῷ παρόντι {ὡς} ἀξιώλεθρος μάλιστα ἡ φυγὴ γίνεται. Φεύγουσι γὰρ ἄνθρωποι λιπόντες τὴν τάξιν οὐκ ἄλλου τοῦ ἕνεκα ἢ ὅπως βιώσονται· ἢν δὲ θάνατον ἡ φυγὴ προὖπτον ἐπάγεσθαι μέλλῃ, ὁ τὸν κίνδυνον ὑποστὰς τοῦ φυγόντος πολλῷ ἔτι μᾶλλον ἐν ἀσφαλεῖ ἔσται. Τοῦ δὲ τῶν πολεμίων ὁμίλου ὑπερφρονεῖν ἄξιον, ἐξ ἐθνῶν ξυνειλεγμένων ὅτι μάλιστα πλείστων. ξυμμαχία γὰρ πολλαχόθεν ἐρανισθεῖσα οὔτε τὴν πίστιν οὔτε τὴν δύναμιν ἀσφαλῆ φέρεται, ἀλλὰ σχιζομένη τοῖς γένεσι μερίζεται καὶ ταῖς γνώμαις εἰκότως. Μηδὲ γὰρ οἴεσθε Οὔννους τε καὶ Λαγγοβάρδας καὶ Ἐρούλους ποτὲ, χρημάτων αὐτοῖς μεμισθωμένους οὐκ οἶδα ὁπόσων, προκινδυνεύσειν αὐτῶν ἄχρι ἐς θάνατον. Οὐ γὰρ οὕτως αὐτοῖς ἡ ψυχὴ ἄτιμος ὥστε καὶ ἀργυρίου τὰ δευτερεῖα παρ´ αὐτοῖς φέρεσθαι, ἀλλ´ εὖ οἶδα ὡς μάχεσθαι τὰ ἐς τὴν ὄψιν ποιούμενοι ἐθελοκακήσουσιν αὐτίκα δὴ μάλα, ἢ κεκομισμένοι τὴν μίσθωσιν, ἢ τὴν ἐπίταξιν ὑποτετελεκότες τῶν ἐν σφίσιν ἀρχόντων. Τοῖς γὰρ ἀνθρώποις καὶ τὰ τῶν πραγμάτων τερπνότατα δοκοῦντα εἶναι μὴ ὅτι πολέμια, ἢν μὴ κατὰ γνώμην αὐτοῖς πράσσηται, ἀλλὰ βιασθεῖσιν ἢ μισθαρνήσασιν ἢ ἄλλῳ τῳ ἀναγκασθεῖσιν, οὐκέτι αὐτοῖς ἐπὶ τὸ καταθύμιον ἀποκεκρίσθαι ξυμβήσεται, ἀλλὰ τῷ ἀναγκαίῳ μοχθηρὰ φαίνεται. ὧν ἐνθυμηθέντες προθυμίᾳ τῇ πάσῃ ὁμόσε τοῖς πολεμίοις χωρήσωμεν.“

[8,30] CHAPITRE XXX. 1. Voila ce qui se passa en cette rencontre; en suite de laquelle les deux armées se préparèrent au combat. Narsès ayant assemblé la sienne, la harangua en ces termes : "Il est nécessaire d'employer des paroles pour animer les soldats lorsqu'ils ont à combattre des ennemis qui les égalent en forces, afin qu'ayant au moins sur eux l'avantage du courage, ils puissent gagner la bataille. Mais vous qui surpassez les nôtres en nombre, en valeur, et en toute sorte de préparatifs, vous n'avez besoin que de la protection du ciel. Tâchez donc de l'attirer par la pureté, et par la ferveur de vos prières, et quand vous l'aurez attirée ; marchez courageusement contre ces misérables voleurs, qui ont secoué le joug de l'obéissance de l'Empire, et qui en ont longtemps troublé le repos par l'insolence de leur révolte ; dont le chef n'était qu'un simple soldat, qui est devenu leur tyran. Pour peu qu'ils eussent de prudence, ils ne croient pas si hardis que de se présenter en bataille rangée devant nous. Ils ne cherchent qu'à périr par une témérité aveugle. C'est un ordre secret de la providence, qui les conduit au supplice, et qui les soumet aux peines qu'ils ont méritées. De plus, vous exposez vos vies pour la défense d'un Etat bien policé, au lieu que les ennemis n'ont pris les armes que pour renverser les lois. Ils savent qu'ils n'ont point de biens à laisser à leurs enfants, qu'ils perdront tout en se perdant eux-mêmes, et que leurs espérances ne s'étendent qu'à un jour. C'est ce qui les rend dignes du dernier mépris ; car il est sans doute que ceux qui s'éloignent des lois, s'éloignent aussi des vertus parmi lesquelles on trouve ordinairement la victoire". Voila ce que dit Narsès. 2. Totila s'étant aperçu que ses gens admiraient l'armée romaine, il leur parla de cette sorte : "Mes compagnons, je vous ai assemblé pour vous faire une dernière remontrance; car je vois que vous n'en aurez plus besoin, après cette journée, qui terminera la guerre. Les deux partis en sont si las et ils sont si fort ennuyés des fatigues, et des misères quelle apporte, que quelque succès qu'ait la bataille, les pertes qu'ils ont souffertes leur fourniront un honnête prétexte de faire la paix. En effet, les hommes ont accoutumé d'éviter, autant qu'ils peuvent, les malheurs où ils sont une fois tombés, et lorsqu'ils y sont rejetés par leur mauvaise fortune, ils ne peuvent s'empêcher de témoigner l'horreur que leur imprime le souvenir qu'ils en conservent. La chose étant ainsi, il faut que vous donniez en cette rencontre, toutes les preuves que Ion peut souhaiter de votre valeur, et que vous ne remettiez pas de les donner à un autre temps. Essuyez hardiment toute sorte de dangers. N'épargnez ni vos vies, ni vos chevaux, ni vos armes. L'état où la fortune nous a réduits, est un état qui nous a privé de tout, et qui ne nous a laissé que l'espérance de cette journée. Agissez en gens de cœur. Ceux dont la fortune est au haut de leurs armes comme est la vôtre, ne doivent pas se reposer un moment. Quand l'occasion est une fois passée, tous les efforts que l'on emploie sont inutiles, et tout ce que l'on fait pour signaler son courage, est hors de saison. Appliquez-vous donc avec un soin particulier à ménager l'heure du combat, afin d'en recevoir le fruit. Vous ne sauriez jamais prendre de plus mauvais parti que celui de fuir. On ne doute pas que ceux qui quittent leurs rangs, et qui tournent le dos, aient intention de se sauver ; mais quand la fuite est inséparable de la mort, ceux qui tiennent ferme sont en plus grande sureté. Pour ce qui est de cette grands multitude d'ennemis, ramassés de différentes nations, vous avez tous sujet de la mépriser, parce qu'il n'y a jamais de force dans un corps dont les parties ne sont assemblées que par argent. De plus, la diversité des peuples produit celle des avis. Ne vous imaginez pas que des Huns, des Eruliens, et des Lombards, qui ne portent les armes que par intérêt, se battent à outrance. Quoiqu'ils aiment fort leur solde, ils ne l'estiment pas tant que leur vie. Je sais bien qu'ils font semblant de combattre mais en effet, ils s'acquittent faiblement de leur devoirs, soit par un ordre secret de leurs chefs, soit parce qu'ils sont payés par avance. Les actions qui sont d'elles-mêmes les plus agréables, deviennent fâcheuses, quand on les fait ou par contrainte, ou par intérêt, ou en quelque autre manière, contre l'inclination et la volonté. Gravez profondément ces pensées dans votre esprit, et fondez généreusement sur l'ennemi".